به گزارش خبرنگار جی پلاس، پنجشنبه نهم جمادی الاول سال 786 قمری بود که شیخ شمس الدین محمد بن مکی عاملی، فقیه نامدار شیعه را که افقه الفقها نیز لقب داده اند در میدان قلعه دمشق با شمشیر به شهادت رساندند. قصه شهادتش به همین جا ختم نشد. پیکرش را به دار آویختند و سپس سنگبارانش کردند و آنگاه سوزاندندش. علت را اینگونه نقل کرده اند که برخی از علمای سنی مذهب، حکم ارتداد او را امضا و به اعدام محکومش کردند.

تالیفات معروف شهید اول را می توان «دروس»، «ذکری» و «لمعه دمشقیه» ذکر کرد.

در کتاب "جرعه ای از دریا" از قول آیت‌ الله‌ العظمی شبیری زنجانی نقل شده است: 

 مرحوم حاج آقای ما درباره اینکه أعلم علمای شیعه به طور مطلق در تمام أزمنه کیست، نوشته است: برخی شهید اوّل را اعلم می‌ دانند.

 شهید اول خیلى فوق العاده بود. اگر حواشى ایشان بر «دروس» را ملاحظه کنید، مبهوت مى‌ شوید که چقدر بر فقه احاطه دارد. 

کتاب دروس شهید اول ـ که ناتمام هم ماند ـ بعد از مراجعه به جواهر و همه کتاب ها، هنوز هم تازه است و مطالب زیادى در آن وجود دارد که در این کتاب ها نیامده است. کتاب دروس کتاب تازه‌ اى است و بر فقیه لازم است که حتى بعد از مطالعه «جواهر الکلام»، به «دروس» مراجعه کند و از مطالب ابتکارى آن بهره ببرد. 

شهید در بعضى از نُسَخ دروس حاشیه هایى دارد که با «منه» مشخص شده است . این حواشى خیلى قوى است و مثلاً ذکر مى‌ کند که فلان مطلب در کجا ثمره دارد و یک دفعه حدود ده مورد از ثمرات آن را ذکر مى‌ کند. اینها شاهد بر احاطه فوق العاده شهید بر فقه است و نشان مى‌ دهد که فقه مثل موم در دستش بود. (جرعه ای از دریا، ج2، ص 308)

زندگینامه شهید اول

محمد بن جمال الدین مکی عاملی (۷۳۴-۷۸۶ق) مشهور به شهید اول یا شیخ شهید از فقیهان شیعه در قرن هشتم قمری است. وی شاگرد فخرالمحققین بود و افرادی چون فاضل مقداد نزد او شاگردی کردند.

شهید اول در فقه مذاهب چهارگانه اهل سنت متبحر بود و به کشورهای مختلف اسلامی سفر کرد و اجازاتی نیز دریافت کرد. وی صاحب کتاب فقهی معروف اللمعة الدمشقیة است. او به دست مخالفان شیعه و پس از یک سال اسارت در قلعه شام به شهادت رسید.

اطلاعات فردی

شهید اول

از فقیهان شیعه

نام کامل ابوعبدالله شمس‌الدین محمد بن جمال الدین مکی عاملی

لقب شیخ الطائفه، علامه زمان، ابن مکی، امام الفقیه، شیخ شهید، شهید اول

تاریخ تولد سال ۷۳۴ق

زادگاه جزّین، از روستاهای جبل عامل، لبنان

محل دفن جنازه‌اش را سوزاندند

تاریخ شهادت پنجشنبه ۹ جمادی‌الاول ۷۸۶ق

محل شهادت قلعه شام

خویشاوندان سرشناس فاطمه عاملی جزینی (فرزند)

اطلاعات علمی

استادان فخرالمحققین، جعفر بن محمد بن نمای حلی، قطب‌الدین رازی

شاگردان حسن بن سلیمان حلی، مقداد بن عبدالله حلی، فاطمه عاملی جزینی

اجازه روایت از فخر المحققین، تاج‌الدین ابن مُعیه حسنی

تألیفات اللمعة الدمشقیه، کتاب المزار، الدرة الباهره، الالفیة فی فقه الصلاة الیومیه و ...

فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی

سیاسی ارتباط با سربداران خراسان

اجتماعی ارتباط با اهل سنت

شخصیت و جایگاه علمی

ابوعبدالله شمس‌الدین محمد بن جمال الدین مکی عاملی معروف به شهید اول، از فقیهان درجه اول شیعه و نویسنده چندین اثر فقهی تأثیرگذار و مشهور است. «اللمعة الدمشقیة» یکی از معروف‌ترین کتاب‌های فقهی شیعه اثر او است که به همراه شرح بسیار معروف «الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة» قرن‌هاست که در حوزه‌های علمیه شیعه تدریس می‌شود و علمای شیعه به آن اهتمام بسیار داشته، شرح‌های متعددی بر آن نوشته‌اند.[۱] شهید اول کتاب لمعه را در هفت روز نگاشته است. [۲]

صاحب جواهر فقیه نامدار شیعه شهید اول را فقیهی می‌داند که به خاطر مهارت زیاد در فقه به راحتی به مطالب پیچیده راه یافته است.[۳] چنان‌که محمدباقر خوانساری تراجم‌نگار قرن سیزده جایگاه وی را در علم فقه به جایگاه شیخ صدوق در نقل حدیث تشبیه می‌کند و در علم اصول عقاید و کلام، مناظره و انتقاد از اندیشه‌های او را هم‌تراز با شیخ مفید و سید مرتضی دانسته و به خاطر تعداد زیاد شاگردان او را در کنار شیخ طوسی، و به جهت دقت علمی در دانش فقه او را شبیه ابن ادریس حلی قرار داده است.[۴]

تفرشی دانشمند رجالی شیعه نیز شهید اول را با عبارت‌هایی مانند شیخ الطائفه، علامه زمان، صاحب تحقیق و تدقیق، دانشمند عالی مقام و مورد وثوق امامیه، می‌ستاید.[۵] و امینی در کتاب شهیدان راه فضیلت شهید اول را ملجأ شیعیان و پرچمدار شریعت معرفی کرده و نظریات علمی و فقهی او را سرچشمه آرای فقهی دانشمندان و نقطه استناد عقایدشان می‌داند.[۶]

زندگی‌نامه

شهید اول در سال ۷۳۴ق در جزّین، از روستاهای جبل عامل در لبنان متولد شد. پدر وی جمال‌الدین مکی بن شمس‌الدین محمد بن حامد بود.[۷] بنا بر آن چه در منابع آمده وی به «ابن مکی»، «امام الفقیه»، «شهید» یا «شهید اول» شهرت دارد.[۸]

فرزندان

شهید اول دارای سه پسر بود: رضی الدین ابوطالب محمد، ضیاءالدین ابوالقاسم علی و جمال الدین ابومنصور حسن. هر سه عالم و فقیه بودند و از پدر و نیز «سید تاج الدین ابن مُعیه» اجازه نقل حدیث داشتند.[۹]

امّ علی همسر وی نیز فقیه و مروج معارف اهل بیت(ع) بود.[۱۰] دختر شهید اول، فاطمه مشهور به‌ام حسن، از دانشمندان جبل عامل بود و به وی «ست المشایخ» لقب داده‌اند.[۱۱]

چگونگی شهادت

در عهد سلطنت برقوق[۱۲]، شخصی به نام «یوسف بن یحیی» که از مخالفان شهید بود، مطالبی خلاف واقع و نامشروع به عنوان "فتاوی شمس الدین محمد" تنظیم کرده صدها نفر را بر آن گواه گرفت. قاضی شام، قاضی برهان‌الدین مالکی از شهید خواست از این مطالب خود توبه کند. ابراز توبه به معنای قبول اتهامات بود لذا "شهید" نپذیرفت و به زندان افتاد. یک سال بعد در دادگاهی علی‌رغم انکار و تکذیب مطالب از جانب شهید،[۱۳] با فتوای قاضی برهان‌الدین مالکی و عباد بن جماعة شافعی[۱۴]، حکم به ریختن خونش دادند. در آن زمان شهید اول ۵۲ سال داشت.[۱۵]

شهید اول پنج شنبه ۹ جمادی‌الاول ۷۸۶ق در قلعۀ شام به شهادت رسید. شیخ حر عاملی درباره چگونگی شهادت وی می‌نویسد: شهید اول را با شمشیر کشتند، بعد به‌ دار آویختند، سپس سنگسار کردند و جنازه‌اش را سوزاندند.[۱۶]

زیست‌ علمی

محمد بن مکی علوم مقدماتی را از پدر و ریاضیات را از عمویش «شیخ اسد الدین جزینی» فرا گرفت و در سال ۷۵۰ق در شانزده سالگی به حلّه عراق هجرت کرد.[۱۷] در هفده سالگی، از فخر المحققین و چند سال بعد از «تاج الدین ابن مُعیه حسنی»، اجازه اجتهاد و نقل حدیث دریافت کرد.[۱۸] در سال ۷۵۵ق به جزّین بازگشت و مدرسه‌ای تأسیس کرد که از بقیه مدارس جبل عامل، پیشرفته‌تر و در تدریس فقه و اصول پیشگام بود.[۱۹] او به شهرها و کشورهای اسلامی نیز مسافرت‌های علمی متعددی نیز کرد.[۲۰]

اساتید و مشایخ

برخی از اساتید شهید اول عبارتند از:

فخر المحققین فرزند علامه حلی

اسدالدین صائغ جزینی

عبدالحمید بن فخار موسوی

نجم الدین جعفر بن نما حلی

سید مهنا بن سنا مدنی

سید عمیدالدین بن عبدالمطلب حلی

سید ضیاءالدین عبدالله حلی

سید تاج‌الدین بن زهره حسینی

سید علاءالدین بن زهره حسینی

شیخ علی بن طراز مطارآبادی

شیخ رضی‌الدین علی بن احمد مزیدی

شیخ جلال‌الدین محمد حارثی

شیخ قطب‌الدین محمد بویهی رازی، شارح شمسیه. وی استاد علم کلام شهید اول بود.[۲۱]

مشایخ و اساتید از اهل سنت

وی مصنّفات و مرویات حدود چهل تن از علمای مکه، مدینه، بغداد، دمشق، بیت المقدس و مقام خلیل (در فلسطین) را از آنان روایت می‌کرد. احادیث کتاب «صحیح بخاری» را از گروه زیادی به سند خود آنها از بخاری و نیز صحیح مسلم، مسند ابی داوود، جامع ترمذی، مُسند احمد و دیگر کتاب‌های آنان را روایت می‌کرد.[۲۲] از مشایخ وی به نام افراد زیر تصریح شده است:

شیخ ابراهیم بن عمر ملقب به برهان الدین جعبری.

شیخ ابراهیم بن عبد الرحیم.[۲۳]

شیخ شمس الدّین محمّد بن یوسف قرشی شافعی.

زین الدّین احمد بن عبد الرحمن عضدی.[۲۴]

تدریس و تربیت شاگرد

برخی از شاگردان وی از این قرارند:

شیخ محمد، شیخ علی و شیخ حسن پسران شهید‌

ام علی همسر شهید‌

فاطمه ست المشایخ دختر شهید‌

احمد بن قاسم بن زهره حسینی

شیخ عبدالرحمن عتائقی

شیخ شرف‌الدین ابو عبدالله مقداد معروف به فاضل مقداد

شیخ محمد بن تاج‌الدین عبد علی مشهور به ابن نجده

شیخ لیمان حلی صاحب کتاب مختصر بصائر الدرجات

سید بدر الدین حسن بن ایوب

شیخ زین الدین علی بن خازن حائری.[۲۵]

تألیفات

موسوعة الشهید الاول

شهید اول آثاری در موضوعات گوناگون فقهی، اصولی، کلامی و حدیثی نگاشته است که مشهورترین آن کتاب اللمعة الدمشقیه است. همه کتاب‌های او در مجموعه‌ای با عنوان «موسوعة الشهید الاول» گردآوری شده که ۲۱ جلد است. ۱۹ جلد شامل آثار، یک جلد زندگی‌نامه و یک جلد هم شامل فهارس است.[۲۶]

القواعد و الفوائد در فقه

الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة؛

غایة المراد فی شرح الارشاد؛

شرح التهذیب الجمالی در اصول فقه که شرح تهذیب علامه جمال‌الدین حلی است.

اللمعه الدمشقیه؛

الرسالة الفیة در نماز.

الرسالة النفلیة در نماز.

رسالة فی التکلیف و فروعه

رساله‌ای کوتاه شامل مناسک حج

الذکری در فقه

جامع البین فی فوائد الشرحین؛

 فقه

رسالة الباقیات الصالحات

شرح اربعین حدیثاً

رسالة فی قصر من سافر بقصد الافطار و التقصیر

اجازة مبسوطة حسنة و عدة اجازات

کتاب المزار

کتاب الاستدراک

الدرة الباهرة منسوب به شهید اول

المسائل المقدادیات که گویا منسوب به شاگردش مقداد سیوری است.

شرح قصیدة ابی الحسن علی ابن الحسین الشهیر بالشهفینی الحلی در مدح امیرالمؤمنین(ع).[۲۷]

کتاب لمعه دمشقیه

فعالیت‌ها و باورها

ارتباط با اهل سنت

شهید اول که مدت زیادی در دمشق که مرکزی سنی‌نشین بود، زیست. او گفته است مجلس من در دمشق از دانشمندان اهل سنت به موجب نزدیکی و رابطه‌ای که با آنها داشتم خالی نبود.[۲۸]

ارتباط با سربداران خراسان

خواجه علی آخرین حاکم سربداران که به ترویج تشیع امامی در خراسان پرداخت و در دفاتر و سکه‌ها از اسامی دوازده امام استفاده می‌کرد،‌ نامه‌ای به شهید اول نوشت و او را به خراسان دعوت کرد؛ ولی وی که نمی‌توانست به خراسان برود کتاب لمعه دمشقیه را به نام خواجه علی مؤید به عنوان دستورالعمل فقهی و حکومتی سربداران نوشت و آن را به خراسان فرستاد تا بر اساس آن عمل کنند.[۲۹] به نوشته شهید ثانی این حادثه چهار سال قبل از شهادت شهید اول بوده است.[۳۰]

شهید اول و مسئله حکومت

شهید اول معتقد است چون منافع انسان‌ها باهم در تضاد است لذا باید حاسمی (=قانون) باشد و آن شریعت است و سائسی (=حاکم) که آن هم امام معصوم(ع) یا نائب اوست.[۳۱]

وی تعیین حاکم و مشروعیت او را الهی می‌داند و اذعان می‌کند مسئله تعیین ولی و رهبر با امور دیگر بسیار متفاوت است و ما به دلیل اینکه نص خداوند ناظر به فرد خاصی از افراد جامعه است، اطاعت از او را بر خود واجب دانسته و او را رهبر مشروع جامعه می‌دانیم. پس هر کس به غیر از این طریق، به ریاست جامعه برسد، او را غیر مشروع می‌دانیم.[۳۲]

اگر حکومتی مطلوب بود مردم باید آن را گرامی داشته و از دستورات رهبر و حاکم آن پیروی کنند. از این رو حتی قبول ولایت از جانب حاکم عادل و مطلوب نه تنها جایز که مستحب است و گاه واجب نیز می‌گردد؛ مثلاً اگر حاکم عادل، شخص را ملزم به قبول ولایت کند یا فرد صالح دیگری برای پذیرش ولایت موجود نباشد.[۳۳]

وی حکومت‌های مطلوب را حکومت پیامبر(ص)، حکومت امام(ع) و حکومت نایب الامام معرفی می‌کند. وی برای نایب امام شرایطی ذکر می‌کند: اول: ایمان یعنی شیعه بودن؛ دوم: علم به احکام و توانایی تطبیق فروع بر اصول و استنباط فروع از درون اصول[۳۴]؛ سوم: عدالت که با وجود آن شخص حائز تقوا و مروت بوده، از انحراف در تعالیم الهی و ناسازگاری با عرف عمومی جامعه، محفوظ می‌ماند.[۳۵] پس رهبر کسی است که دارای عدالت و کمال و شایستگی فتواست.[۳۶]

شهید اول معتقد است در عصر غیبت، به غیر از نائب خاص، نواب عام حاکم هستند. در نظر وی فقیه جامع الشرایط در عصر غیبت، حکمش همانند حکم نائبی است که بالخصوص از سوی امام معصوم علیه السلام منصوب شده است.[۳۷]

کتاب‌شناسی

مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی شهیدین که در نُه جلد منتشر شده است. این کنگره از سوی دفتر تبلیغات اسلامی قم در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۸۹ در ایران و لبنان برگزار شده است. [۳۸]

موسوعة الشهید الاول، مجموعه‌ای ۲۰ جلدی که شامل زندگی‌نامه و تحقیق همه آثار شهید اول است. این موسوعه را پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سال ۱۴۳۰ق منتشر کرده است. جلد نخست این مجموعه با نام الشهید الاول حیاته و آثاره به طور تفصیلی به گزارش زندگی، جایگاه و آثار شهید اول پرداخته است. [۳۹]

پانویس

1. مختاری، «الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة».

2. حر عاملی، امل الآمل، ۱۱۰۴ق، ج ۱، ص۱۸۳.

3. نجفی، جواهر الکلام، ج۱۰، ص۳۲۲.

4. خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۴.

5. تفرشی، نقد الرجال، ج۴، ۱۳۷۷ش، ص ۳۲۹.

6. امینی، شهیدان راه فضیلت، ۱۳۶۳ش، ص۱۵۴.

7. شهید اول، الالفیه و النفلیه، ۱۴۰۸ق، ص۲۳.

8. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۷۳.

9. حر عاملی، امل الآمل، ۱۱۰۴ق، ج۱، ص۱۳۴ و ۱۷۹.

10. حر عاملی، امل الآمل، ۱۱۰۴ق، ج۱، ص۱۹۳.

11. شهید اول، الدروس الشرعیه، جامعه مدرسین، ج۱، ص۱۴۰.

12. شهید اول، اللمعه الدمشقیه، ۱۴۱۱ق، ص۶.

13. خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۱۲

14. شهید اول، اللمعه الدمشقیه، ۱۴۱۱ق، ص۶.

15. امین، اعیان الشیعه، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۱۳.

16. حر عاملی، امل الآمل، مکتبة الأندلس، ج۱، ص۱۸۲.

17. شمس الدین، حیاة الامام الشهید الاول، ۱۳۷۶ق، ص۵۷.

18. شمس الدین، حیاة الامام الشهید الاول، ۱۳۷۶ق، ص۴۱.

19. جمعی از نویسندگان، گلشن ابرار، ۱۳۷۹ش، ج۱ ، ص۱۴۹.

20. شمس الدین، حیاة الامام الشهید الاول، ۱۳۷۶ق، ص۴۱.

21. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۶۲؛ شهید اول، الالفیه و النفلیه، ۱۴۰۸ق، ص۲۵.

22. عاملی، تکملة أمل الآمل، ۱۴۰۶ق، ص۳۶۵

23. شهید ثانی،‌ الروضه البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۰۱ (مقدمه).

24. شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۱۶ مقدمه (دو تن اخیر از مشایخ روایی شهید هستند.)

25. شهید اول، الالفیه و النفلیه، ۱۴۰۸ق، ص۲۵.

26. موسوعة الشهید الاول، مرکز احیای آثار اسلامی.

27. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۶۲.

28. جمعی از نویسندگان، گلشن ابرار، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۱۴۹.

29. ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ۱۳۵۰ش، ص۲۵۰.

30. شهید ثانی،‌ الروضه البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۳۹.

31. شهید اول، القواعد و الفوائد، مکتبه المفید، ج۱ ، صص۳۶-۳۸.

32. شهید اول، القواعد و الفوائد، مکتبه المفید، ج۲ ، صص۱۸۳.

33. شهید اول، القواعد و الفوائد، مکتبه المفید، ج۳ ، صص۱۷۴.

34. شهید اول، اللمعه الدمشقیه، ۱۴۱۱ق، ص۷۵.

35. شهید اول، الدروس الشرعیه، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۲۵.

36. شهید اول، اللمعه الدمشقیه، ۱۴۱۱ق، ص۷۹.

37. شهید اول، الدروس الشرعیه، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۷.

38. کنگره بین‌المللی شهیدین، مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی شهیدین، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۸ش.

39. مرکز احیاء التراث الاسلامی، موسوعة الشهید الاول، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۴۳۰ق.

منابع

ابرو، حافظ، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به اهتمام دکتر خانبابا بیانی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۰ش.

امین عاملی، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.

امینی، عبدالحسین، شهیدان راه فضیلت: شرح حال مختصر علمای شهیدان از قرن چهارم هجری تاکنون، تهران، انتشارات روزبه، ۱۳۶۳ش.

تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم، آل البیت، ۱۳۷۷ش.

تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.

جمعی از نویسندگان، گلشن ابرار، قم، نشر معروف، چ۱ ، ۱۳۷۹ش.

حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل فی علماء جبل عامل، بغداد، چ۱ ، ۱۱۰۴ق.

خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.

شمس الدین، محمدرضا، حیاة الإمام الشهید الأول، نجف، مطبعة الغری الحدیثة، ۱۳۷۶ق.

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، محقق/ مصحح: محمد تقی مروارید- علی اصغر مروارید‌، بیروت،‌ دار التراث - الدار الإسلامیة، چ اول، ۱۴۱۰ق.

شهید اول، محمد، الالفیه و النفلیه، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۰۸ق.

شهید اول، محمد، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم، جامعه مدرسین.

شهید اول، محمد شمس‌الدین، الدروس الشرعیه، قم، انتشارات اسلامی، چ۳ ، ۱۴۱۴ق.

شهید اول، محمد شمس‌الدین، القواعد و الفوائد، تحقیق سید عبدالهادی حکیم، قم، مکتبه المفید.

شهید اول، محمد شمس‌الدین، اللمعه الدمشقیه، تحقیق علی کورانی، قم، دارالفکر، ۱۴۱۱ق.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تصحیح و تعلیق سید محمد کلانتر، قم، داوری، ۱۴۱۰ق.

عاملی، سید حسن صدر الدین، تکملة أمل الآمل، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ط اول، ۱۴۰۶ق.

کنگره بین‌المللی شهیدین، مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی شهیدین، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۸ش.

مختاری، رضا، «الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۰، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.

مقریزی‌، احمد، السلوک‌، به‌ کوشش‌ محمد عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۹۹۷م‌.

مرکز احیاء التراث الاسلامی، موسوعة الشهید الاول، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۴۳۰ق.

نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.