یا حضرت فاطمه معصومه
به نقل از ویکی شیعه
حضرت معصومه سلام الله علیها
حضرت معصومه(س) با نام اصلی فاطمه، دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع) است. او برترین دختر امام کاظم(ع) دانسته شده و گفته‌اند در میان فرزندان امام کاظم(ع)، پس از امام رضا(ع) کسی هم‌پای معصومه نیست. در منابع تاریخی اطلاعات زیادی درباره زندگی‌نامه حضرت معصومه(س) از جمله تاریخ تولد و وفات وی ثبت نشده است. درباره ازدواج او نیز اطلاعات چندانی در دست نیست، اما مشهور است که هرگز ازدواج نکرد.
معصومه و کریمه اهلبیت(س) لقب‌های مشهور فاطمه دختر امام کاظم(ع) هستند. طبق حدیثی امام رضا(ع) از او با نام معصومه یاد کرده است.
حضرت معصومه در سال ۲۰۱ق به درخواست برادرش امام رضا(ع) و برای دیدار او از مدینه راهی ایران شد؛ اما در راه بیمار شد و به درخواست اهالی قم به آن شهر رفت و در خانه شخصی به نام موسی بن خَزْرَج اَشعری ساکن شد و پس از ۱۷ روز درگذشت. جنازه وی در قبرستانی به نام بابِلان (حرم کنونی) دفن شد. سید جعفر مرتضی عاملی (درگذشت: ۱۴۴۱ق) بر این باور است حضرت معصومه(س) در ساوه مسموم و شهید شده است.
شیعیان، فاطمه معصومه(س) را بزرگ می‌دارند و برای زیارت او اهمیت قائل‌اند. همچنین روایاتی درباره او نقل می‌کنند که از شفاعت وی برای شیعیان سخن گفته شده و بهشت پاداش زیارت او دانسته شده است. گفته شده پس از حضرت فاطمه(س)، او تنها زنی است که از امامان برای او زیارتنامه روایت شده است.
اطلاعات کم درباره حضرت معصومه
به گفته ذبیح‌الله محلاتی در کتاب ریاحین الشریعه، اطلاعات چندانی درباره زندگی حضرت معصومه(س) در دست نیست؛ از جمله تاریخ تولد و وفات، میزان عمر، اینکه چه زمانی از مدینه حرکت کرده و آیا پیش از شهادت امام رضا(ع) فوت کرده یا پس از آن، در تاریخ ثبت نشده است.[۱]
دودمان
فاطمه دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع)، ملقب به معصومه است. شیخ مفید در کتاب الارشاد در میان دختران امام کاظم(ع) از دو دختر به نامهای فاطمهٔ کبری و فاطمهٔ صغری نام برده، اما مشخص نکرده کدامیک حضرت معصومه است.[۲] ابنجوزی از علمای اهل‌سنت در قرن ششم قمری، به چهار دختر به نام فاطمه در میان دختران امام کاظم اشاره کرده، اما او نیز از اینکه حضرت معصومه کدامیک بوده، سخن نگفته است.[۳] به‌گفته محمد بن جریر، نویسنده دلائل‌الامامة، مادر حضرت معصومه، نجمه‌خاتون نام دارد که مادر امام رضا(ع) نیز هست.[۴] تولد و وفات
در منابع قدیمی شیعه، تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه بیان نشده است. به‌گفته رضا استادی، نخستین کتابی که در آن، تاریخی ذکر شده است، نورالآفاق نوشته جواد شاه‌عبدالعظیمی است[۵] که در سال ۱۳۴۴ق منتشر شد.[۶] در این کتاب، تاریخ ولادت حضرت معصومه(س) ۱ ذی‌القعده سال ۱۷۳ق و تاریخ وفات او ۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ق ذکر شده و از آن کتاب به دیگر کتاب‌ها راه یافته است؛[۷] اما برخی از علما مانند آیت‌الله مرعشی نجفی،[۸] آیت‌الله شبیری زنجانی،[۹] رضا استادی[۱۰] و ذبیح‌الله محلاتی[۱۱] با این نظر شاه عبدالعظیمی مخالفت کرده و تاریخ‌های ذکر شده در این کتاب را ساختگی دانسته‌اند.
در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران روز اول ذی‌القعده به عنوان روز دختر نام گذاری شده است.[۱۲]
لقب‌ها
معصومه و کریمه اهلبیت(س) لقب‌های مشهور فاطمه دختر امام کاظم(ع)اند.[۱۳] گفته‌اند «معصومه» از روایتی منتسب به امام رضا(ع) اخذ شده است.[۱۴] در این روایت که در زاد المعاد، نوشته محمدباقر مجلسی آمده است، امام رضا(ع) از او با نام معصومه یاد کرده است.[۱۵]
فاطمه معصومه(س) را امروزه «کریمه اهلبیت» هم می‌خوانند.[۱۶] می‌گویند این لقب به خوابی مستند است که سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیت‌الله مرعشی نجفی دیده و در آن یکی از ائمه(ع) حضرت معصومه را کریمه اهلبیت خوانده است.[۱۷]
ازدواج
به نوشته کتاب ریاحین الشریعه، معلوم نیست که حضرت معصومه(س) ازدواج کرده است یا نه و اینکه فرزند داشته است یا خیر؛[۱۸] البته مشهور است که حضرت معصومه(س) هرگز ازدواج نکرده است[۱۹] و دلایلی هم برای ازدواج نکردن وی ذکر شده است؛ ازجمله گفته‌اند: او به این جهت که همتایی برایش پیدا نشد، ازدواج نکرد.[۲۰] همچنین یعقوبی، تاریخ‌نگار قرن سوم هجری، نوشته است: امام کاظم(ع) وصیت کرده بود که هیچ‌یک از دخترانش ازدواج نکنند؛[۲۱] اما به این سخن اشکال کرده‌اند که چنین سفارشی در وصیت‌نامه‌ای که کُلینی در کتاب الکافی از امام کاظم(ع) نقل کرده،[۲۲] نیامده است.[۲۳] برخی از محققان نیز ازدواج نکردن حضرت معصومه(س) و خواهرانش را شدت اختناق حکومت عباسیان به‌ویژه هارون و مأمون دانسته‌اند.[۲۴]
سفر به ایران، ورود به قم و درگذشت
برپایه کتاب تاریخ قم، حضرت معصومه در سال ۲۰۱ق برای دیدار برادرش امام رضا(ع) از مدینه راهی ایران شد.[۲۵] بر اساس نقلی که باقر شریف قَرَشی تاریخ‌پژوه شیعه، از کتاب «جوهرة الکلام فی مدح السادة الاعلام» آورده، دلیل مسافرت حضرت معصومه(س) به ایران نامهای بود که امام رضا(ع) برای وی فرستاده بود و در آن از او خواسته بود به نزدش در خراسان برود.[۲۶] امام رضا(ع) در آن زمان ولی‌عهد مأمون، خلیفه عباسی، بود و در خراسان سکونت داشت. حضرت معصومه در میان راه بیمار شد و درگذشت.[۲۷] به باور سید جعفر مرتضی عاملی، حضرت معصومه(س) در ساوه مسموم و شهید شده است.[۲۸]
درخصوص علت رفتن او به قم دو گزارش وجود دارد: طبق گزارش نخست، وی در ساوه بیمار شد و از همراهانش خواست او را به قم ببرند.[۲۹] بنابر گزارش دوم که نویسنده تاریخ قم آن را درست‌تر دانسته، خود قمی‌ها از او خواستند به قم برود.[۳۰]
حضرت معصومه در قم در خانه شخصی به نام موسی بن خَزْرَج اشعری ساکن شد و پس از ۱۷ روز درگذشت.[۳۱] جنازه او را در قبرستانی به نام بابِلان (حرم کنونی) دفن کردند.[۳۲] آل سعد بر سر دفن آن حضرت دچار اختلاف شدند. سرانجام تصمیم گرفتند قادر، خادمی که پیرمردی صالح بود مراسم خاک سپاری را انجام بدهد؛ اما ناگهان دو سوارِ نقاب پوش از سوی بیابان هویدا شدند، به سرعت نزدیک آمدند و بر او نماز گزاردند و جنازه را به خاک سپردند؛ پس از پایان مراسم تدفین، آن دو نقاب‌پوش بدون آنکه با کسی حرف بزنند، سوار بر اسب شده و از آنجا دور شدند. [۳۳] از فاضل لنکرانی (درگذشت: ۱۳۸۶ش) نقل شده است که بعید نیست این دو سوار از امامان بوده باشند.[۳۴]
جایگاه نزد شیعیان
کاشی‌کاری معرق متعلق به حرم حضرت معصومه. امام رضا(ع): هر کس او (حضرت معصومه) را با شناخت از جایگاهش زیارت کند، بهشت برای اوست.
علمای شیعه جایگاه والایی برای فاطمه معصومه قائل‌اند و روایاتی درخصوص منزلت او و اهمیت زیارتش نقل می‌کنند. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار به حدیثی از امام صادق(ع) پرداخته که طبق آن، تمام شیعیان حضرت با شفاعت حضرت معصومه(س) به بهشت وارد می‌شوند.[۳۵] در فرازی از زیارتنامه فاطمه معصومه هم به دلیل مقام و جایگاه او نزد خداوند، از وی درخواست شفاعت شده است.[۳۶][یادداشت ۱]
محمدتقی شوشتری در قرن چهاردهم شمسی، در قاموس الرجال نوشته است: در میان فرزندان فراوانِ امام کاظم(ع)، پس از امام رضا(ع) کسی هم‌پای معصومه نیست.[۳۷] شیخ عباس قمی هم او را برترینِ دختران موسی بن جعفر(ع) دانسته است.[۳۸] وی همچنین حضرت معصومه را از امام‌زاده‌هایی می‌داند که هم جلیل‌القدر است و قطعاً از فرزندان امام کاظم(ع) است و هم قطعا در همین حرم و مکان مدفون است.[۳۹]
برپایه روایاتی که از امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) نقل شده است، بهشت، پاداش کسی است که فاطمه دختر امام کاظم(ع) را زیارت کند؛[۴۰] البته در برخی روایات، پاداش بهشت برای کسی دانسته شده که او را با معرفت و شناخت زیارت کند.[۴۱]
نویسنده کتاب زندگانی کریمه اهلبیت(ع)، از محمود انصاری قمی (درگذشت: ۱۳۷۷ش) و او از سید نصرالله مستنبط عالم شیعه (درگذشت: ۱۳۶۴ش) نقل کرده که در کتاب خطی کشف اللئالی نوشته صالح بن عرندس حلی، عالم شیعه قرن نهم قمری، حدیثی دیده که در آن امام کاظم(ع) خطاب به حضرت معصومه گفته است: «فَداها اَبوها؛ پدرش به فدایش». بر اساس این نقل، امام کاظم(ع) این جمله را پس از آن گفت که حضرت معصومه در نبود امام(ع)، پرسش‌های شیعیان را به درستی پاسخ داد. نویسنده کتاب زندگانی کریمه اهلبیت(ع) چنانکه خود گفته، این حدیث را جز این نقل، در کتاب‌های حدیثی نیافته است.[۴۲]
زیارتنامه
علامه مجلسی در کتاب‌های زادالمعاد، بحارالانوار و تحفةالزائر، زیارتنامهای به نقل از امام رضا(ع) برای فاطمه معصومه آورده است.[۴۳] البته او در تحفة الزائر پس از ذکر زیارتنامه، احتمال داده است که متن آن ادامه حدیث امام رضا نباشد و علما آن را افزوده باشند.[۴۴] گفته‌اند حضرت فاطمه(س) و حضرت معصومه تنها زنانی‌اند که زیارتنامه مأثور (زیارتنامهای که سند آن به معصوم می‌رسد) دارند.[۴۵]
عبدالله جوادی آملی از مراجع تقلید:
از زیارتنامه حضرت معصومه برمی‌آید که وجود مبارک کریمه اهلبیت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در سلسله جلیله انبیا و اولیا قرار دارد یعنی وقتی سلسله انبیا واولیای الهی (علیهم السلام) به پایان رسید و نوبت به شاگردان ممتاز و اصحاب خاص ائمه رسید، وجود مبارک فاطمه معصومه (سلام الله علیها) به‌عنوان یکی از شاگردان نمونه و یکی از اصحاب خاص ائمهٴ (علیهم السلام) است و وارث همان معارف است. این کریمه اهلبیت طهارت، معرفت، زهد، عبادت، علم، عقل و سائر ملکات نفسانی را در اثر شاگردی ائمّه (علیهم السلام) و صحابت ائمه (علیهم السلام) به دست آورده است.[۴۶]
آستانه مقدس حضرت معصومه
مقالهٔ اصلی: حرم حضرت معصومه(س)
بر مدفن فاطمه معصومه در قم، ابتدا سایبان و سپس قُبّه‌ای بنا کردند.[۴۷] این مدفن به‌تدریج به‌اندازه‌ای گسترش یافت که امروزه بعد از آستان قدس رضوی، باشکوه‌ترین و مشهورترین آرامگاه ایران است.[۴۸] آستانه فاطمه معصومه، از حرم حضرت معصومه، ساختمان‌ها، موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن تشکیل شده است که بیشترشان در شهر قم قرار گرفته‌اند.[۴۹]
کنگره بزرگداشت و فیلم سینمایی
کنگره بزرگداشت حضرت معصومه
در سال ۱۳۸۴ش، «کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و مکانت فرهنگی قم» به‌دستور علی‌اکبر مسعودی خمینی، متولی آستانه، برگزار شد.[۵۰] در این کنگره که در حرم حضرت معصومه برگزار شد، مراجع تقلیدی چون ناصر مکارم شیرازی و عبدالله جوادی آملی سخنرانی کردند.[۵۱]
احمد عابدی دبیر کنگره از چاپ ۵۴ جلد کتاب توسط کنگره در محورهای حضرت معصومه، حرم وی، حوزه علمیه قم و انقلاب اسلامی در قم خبر داد.[۵۲]
فیلم سینمایی اخت الرضا
فیلم سینمایی اُخْت‌ُالرضا روایتگر سفر حضرت معصومه(س) از مدینه به قم است. این فیلم در ۲۴ ربیع‌الاول ۱۴۴۵ق برابر با ۱۸ مهر ۱۴۰۲ش در قم اکران شد.[۵۳]
کتاب‌شناسی
برخی از کتاب‌ها درباره فاطمه معصومه(س) عبارت است از:
- حضرت معصومه فاطمه دوم؛ محمد محمدی اشتهاردی
- پرتوی از روی دوست؛ اسماعیل کرمانشاهی
- زندگانی حضرت معصومه و تاریخ قم؛ سید مهدی صحفی
- جغرافیای تاریخی حضرت فاطمه معصومه؛ سیدعلیرضا سیدکباری
- حضرت معصومه و شهر قم؛ محمد کریمی
- حیاة و کرامات فاطمة المعصومه؛ سید محمدعلی حسینی بقاعی لبنانی
- بانوی ملکوت؛ علی کریمی جهرمی
- عمه سادات؛ سید ابوالقاسم حمیدی
پانویس
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱.
- ↑ نگاه کنید به مفید، الارشاد، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ نگاه کنید به ابنجوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۵.
- ↑ نگاه کنید به طبری، دلائل‌الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۹.
- ↑ استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او»، ص۳۰۱.
- ↑ استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او»، ص۲۹۷.
- ↑ استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌حال او»، ص۳۰۱.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۲.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۵۱۹.
- ↑ استادی، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او»، ص۳۰۱.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱و۳۲.
- ↑ شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ هجری شمسی، ص۹.
- ↑ مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۲۳و۴۱؛ همچنین نگاه کنید به اصغری‌نژاد، «نظرى بر اسامى و القاب حضرت فاطمه معصومه(س)».
- ↑ مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۲۹.
- ↑ مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۷.
- ↑ نگاه کنید به مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۴۱و۴۲.
- ↑ مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۴۱و۴۲.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۰.
- ↑ مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۶۱.
- ↑ نگاه کنید به کلینی، کتاب الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۱۷.
- ↑ قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر(ع)، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۹۷.
- ↑ حسینی، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه(ع)»، ص۱۰۳-۱۰۴.
- ↑ قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.
- ↑ قرشی، حیاة الامام الرضا(ع)، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۳۵۱.
- ↑ قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.
- ↑ عاملی، حیاة السیاسیة للامام رضا(ع)، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.
- ↑ قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.
- ↑ قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.
- ↑ قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۱۹.
- ↑ محمدبیگی، فروغی از کوثر، ۱۳۸۷ش، ص۳۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۷؛ مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷.
- ↑ شوشتری، تواریخ النبی و الآل، ۱۳۹۱ق، ص۶۵.
- ↑ قمی، منتهی‌الآمال، ج۲، ص۳۷۸.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ص۵۶۲.
- ↑ نگاه کنید به ابن‌قولویه، کامل‌الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۵۳۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۵-۲۶۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹(۱۰۲)، ص۲۶۶.
- ↑ مهدی‌پور، زندگانی کریمه اهل بیت(ع)، ۱۳۸۴ش، ص۵۲-۵۴.
- ↑ نگاه کنید به مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۹، ۱۴۰۳ق، ص۲۶۶-۲۶۷؛ مجلسی، تحفةالزائر،۱۳۸۶ش، ص۴.
- ↑ مجلسی، تحفةالزائر،۱۳۸۶ش، ص۶۶۶.
- ↑ مهدی‌پور، کریمه اهل بیت(س)، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۶.
- ↑ «جایگاه حضرت معصومه سلام الله علیها و لزوم معرفت به آن حضرت»، پرتال بنیاد اسراء.
- ↑ قمی، تاریخ قم، توس، ص۲۱۳؛ سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، ص۳۵۹.
- ↑ سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، ص۳۵۸.
- ↑ سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، ص۳۵۸.
- ↑ کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه، مجموعه مقالات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲.
- ↑ شرافت، «کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم»، ص۱۳۹و۱۴۵.
- ↑ شرافت، «کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه (س) و مکانت فرهنگی قم»، ص۱۴۲.
- ↑ «اکران فیلم سینمایی «اخت‌الرضا در سینماهای سراسر کشور»، خبرگزاری مهر.
یادداشت
- ↑ یا فاطِمَةُ اِشْفَعی لی فِی الْجَنَّهِ فَاِنَّ لَکِ عِنْدَاللهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْن
منابع
- ابنجوزی، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل‌الزیارات، نجف، دارالمرتضویه، چاپ اول، ۱۳۵۶ش.
- استادی، رضا، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌حال او»، نور علم، ش۵۰و۵۱.
- اصغری‌نژاد، محمد، «نظرى بر اسامى و القاب حضرت فاطمه معصومه(س)»، فرهنگ کوثر، ش۳۵، ۱۳۷۸ش.
- «اکران فیلم سینمایی «اخت‌الرضا» در سینماهای سراسر کشور»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۴۰۲ش، بازدید: ۲۰ مهر ۱۴۰۲ش.
- «جایگاه حضرت معصومه سلام الله علیها و لزوم معرفت به آن حضرت»، پرتال بنیاد اسراء، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آذر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳ آبان ۱۴۰۳ش.
- حسینی، سید جواد، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه(ع)»، فرهنگ کوثر، ش۶۹، فروردین ۱۳۸۶ش.
- سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، قم، ۱۳۹۴ش.
- شرافت، امیرحسین، «کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم»، وقف میراث جاوید، ش۵۲، ۱۳۸۴ش.
- شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ هجری شمسی.
- شوشتری، محمدتقی، تورایخ النبی و الآل، تهران، ۱۳۹۱ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
- طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، قم، ۱۴۱۳ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، حیاة السیاسیة للامام رضا(ع)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۰۳ق.
- قرشی، باقرشریف، حیاة الامام الرضا(ع)، قم، سعید بن جبیر، ۱۳۸۰ش.
- قرشی، باقرشریف، حیاةالامام موسی بن جعفر دراسة و تحلیل، بیروت، دارالبلاغه، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، تصحیح: جلال‌الدین تهرانی، تهران، توس، بی‌تا.
- قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه، مجموعه مقالات، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح: جمعی از محققان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، تصحیح: علاءالدین اعلمی، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، تحفةالزائر، تحقیق و تصحیح مؤسسه امام هادی، قم، مؤسسه امام هادی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی‌تا.
- محمدبیگی، الیاس، فروغی از موثر، قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۷ش.
- مهدی‌پور، علی‌اکبر، زندگانی کریمه اهلبیت(ع)]، قم، نشر حاذق، ۱۳۸۴ش.
- مهدی‌پور، علی‌اکبر، کریمه اهلبیت(س)، قم، نشر حاذق، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، تحقیق عبدالامیر مهنا، بیروت، مؤسسةالاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۳ق